Jean Sibelius / Ян Сибелиус (1865 - 1957)

20 верасня 1957 гады ў пасёлку Ярвенпяя на беразе маляўнічага возера Туусула скончыў свой жыццёвы шлях Ян Сибелиус - вялікі мастак Фінляндыі, адзін з самых буйных кампазітараў нашага стагоддзя. Тут ён правёў пяцьдзесят тры гады. Ён абраў гэтае адасобленае месца дзеля цішыні, оттеняемой толькі галасамі прыроды, дзеля сталых зносін з ёю. Тут ён разважаў аб жыцці і аб смерці, аб гістарычных лёсах сваёй Суоми, аб суровай, велічнай прыгажосці і ціхіх задуменных пейзажах "краіны тысячы азёр".

Успамінаючы сагу за сагай увесь казачны волатаўскі эпас, вялікі музыка перакладаў на сваю мову і занасіў на пятилинейные радкі старажытныя руны аб Лемминкайнене, Ильмаринене, аб змрочнай як бедства краіне Похьеле і прасвядным боку Калевалы, боку чарадзейнага млына Сампо.

Як усё праўдзіва вялікія кампазітары Сибелиус самабытны. Але ёсць у яго творчасці чорта, якая прымушае ўспомніць аб Глінцы, Шопене, Верди, Смятане. Чорта гэтая - блізкасць яго музыкі народным вытокам, арганічнае запатрабаванне выкладаць свае думкі, распавядаць аб людскім запале, падзеях, аб узыходах і заходах, хвоях, шхерах, аб рыбаках далёкіх выспаў на роднай мове, зразумелым кожнаму фіну. У музыцы Сибелиуса няма вынятак з народных песень і танцаў. І неабходнасці ў гэтым ён не выпрабоўваў, бо сілай свайго ўяўлення Сибелиус пранікаў у глыб самога працэсу народнага песнетворчества. У фінскім выяўленчым мастацтве часта сустракаецца сюжэт, звязаны з выкананнем старажытных рун. Седзячы сябар супраць сябра і ўзяўшыся за рукі, два пажылых чалавека спяваюць бясконцы ланцуг эпізодаў Калевалы, а побач які сядзіць стары акампануе ім на кантеле.

Гэтыя выявы спадарожнічаюць Сибелиусу ва ўсе гады яго доўгага жыцця. Не баючыся перабольшанняў, можна сказаць, што ўжо ў дзяцінстве народная песня ўвайшла ў яго душэўны мір.

...Рана страціўшы бацьку, ён выхоўваўся маці, якая выйшла з вельмі музычнай сям'і. У веку няпоўных шасці гадоў будучы кампазітар ужо спрабуе імправізаваць на фартэпіяна. Сёе-тое ён нават запісвае. Пятнаццацігадовым юнаком Сибелиус удзельнічае ў якасці піяніста ў канцэртным жыцці роднага горада Тавастгуса. Маёнтку да гэтага часу ставіцца пачало яго гарачага захаплення скрыпкай. Ва ўяўленні палкага юнака нараджаюцца мары аб кар'еры які канцэртуе скрыпача-віртуоза. Ім не дадзена спраўдзіцца, занадта позна ён узяў у рукі скрыпку. Але, можа быць, адмысловае каханне да гэтай прылады адклікалася праз гады і гады, калі створаны быў Канцэрт для скрыпкі з аркестрам, адно з найпрыгожых твораў Сибелиуса, ці ледзь не самы папулярны скрипичный канцэрт у музыцы XX стагоддзі.

"Камерная музыка - вялікі запал маёй юнацкасці", - пазней прызнаецца ён. Разам з сястрой, якая гуляла на фартэпіяна, і братам, віяланчэлістам-аматарам, Сибелиус перагуляў мноства твораў для трыа. Верагодна, сумеснае музікаванне і знаёмства з літаратурай для трыа паслужыла штуршком для ўласных досведаў у жанры камернай інструментальнай музыкі. Шаснаццацігадовы кампазітар складае Трыа для фартэпіяна, скрыпкі і віяланчэлі, а ўслед за Трыа - Фартэпіянны квартэт. У гэтай музыцы чутныя захапленні юнака рамантычным мастацтвам, асабліва Мендэльсонам і Шубертом.

Шлях Сибелиуса да прафесійных заняткаў музыкай быў не просты. Як гэта нярэдка здаралася ў бюргерскім асяроддзі, музычная прафесія была не ў пашане: яна не выклікала надзей на забяспечанае існаванне. Таму Сибелиус павінен быў пасля канчатка сярэдняй вучэбнай установы паступіць у Хельсінкскі ўніверсітэт. Шчырыя старанні, дужанне з музычнымі спакусамі ні да чаму не прывялі. Спраўнага студэнта з Сибелиуса не атрымалася. Менш усяго яго захапляюць артыкулы рымскага права і Кодэкс Напалеона. Не быўшы музыкам фармальна, ён ім даўно ўжо быў. Ён быў Сибелиусом.

Скончылася гэтая эпапея, як і павінна была скончыцца: у 1885 году ён паступіў у толькі што які адкрыўся ў Хельсінкі Музычны інстытут. Гэта было першае ў Фінляндыі вышэйшая музычная ўстанова, якое згуляла шмат у чым вырашальную ролю ў развіцці фінскай музычнай культуры, што, у сваю чаргу, мела немалое значэнне для ўзняцця на новую прыступку ідэй нацыянальнай самасвядомасці. Гістарычныя лёсы Фінляндыі склаліся так, што да 1809 гады яна ўваходзіла ў склад Швецыі. Затым больш ста гадоў Фінляндыю, як Вялікае княства, "апекавала" рускае самадзяржаўе. Рэвалюцыя 1917 гады дала фінскаму народу магчымасць самастойна вырашаць усе пытанні сваёй дзяржаўнай прылады.

У XIX стагоддзі музычная адукацыя ў Фінляндыі развівалася пад знакам нямецкіх уплываў, праводжаных такімі кампазітарамі, як Р. Фальтин, А. Ингелиус, Ф. Пациус, Ф. Шанц. Яны перанеслі на фінскую глебу спецыфічныя рысы нямецкага музычнага рамантызму. Толькі ў творчасці, педагагічнай дзейнасці і фальклорных пошуках папярэднікаў Сибелиуса - Роберта Каянуса (1856-1933) і Марціна Вегелиуса (1846-1906) сталі, па істоце, выяўляцца нацыянальна-самабытныя рысы фінскай музыкі.

Паступіўшы ў Хельсінкскі Музычны інстытут (кансерваторыю), Сибелиус стаў вучнем Вегелиуса па кампазіцыі і рускага музыкі М. Васільева - па скрыпцы. У студэнцкія гады Сибелиусу везла на сустрэчы з цікавымі людзьмі, аказвалымі вялікі ўплыў на фармаванне яго асобы, яго мастацкіх поглядаў. Адным з іх быў знакаміты ўжо тады піяніст Ферруччо Бузони, адзін час які выкладаў у Хельсінкскай кансерваторыі, іншым - К. Флодин - шырока адукаваны музыка, трэцім - кампазітар Р. Каянус, аўтар першых сімфанічных эпізодаў з "Калевалы".

Здольнасць Сибелиуса было гэтак несумнеўным, што пасля канчатка кансерваторыі ў 1889 году ён атрымаў дзяржаўную стыпендыю для працягу адукацыі ў любым з буйных цэнтраў еўрапейскай музычнай культуры.

Два года, праведзеныя ў Берліне і Вене, рассунулі музычны далягляд кампазітара, незадоўга да ад'езду за мяжа атрымалага першыя друкаваныя асобнікі сваіх камерных твораў. Культ Вагнера ў Берліне залучыў у свой круг і маладога фінскага музыкі. Але па-сучаснасці ашаламілі яго сімфанічныя паэмы Рихарда Штраўса, у гэтыя гады распачыналыя сваё пераможнае шэсце па еўрапейскіх эстрадах. У Вене Сибелиус быў зачараваны велічным і шчырым, у чымсьці роднасным яму творчасцю Брамса.

За два года ў прытомнасць Сибелиуса ўварвалася так шмат новых уражанняў, ідэй, супрацьстаялых выказванняў "вагнерианцев" і "браминов" (прыхільнікаў Брамса), гэтулькі музыкі ён пачуў у першакласным выкананні, столькими поціскамі рукі абмяняўся з выбітнымі музыкамі, што якраз было разгубіцца. Але стрэлка компаса стала, а для Сибелиуса - сімвалічна паказвала на поўнач. У 1891 году ён вяртаецца на радзіму. Хоць да паездкі за мяжа і ў гады падарожжаў створаныя былі творы розных жанраў, інструментальных і вакальных, творчая гісторыя Сибелиуса пачынаецца з 1891-92 гадоў. Усё створанае раней - перадгісторыя.

чытэльны далей >